Lag het dorp Garyp vroeger op een andere plaats?

J.J. Spahr van de Hoek en Y.N. Ypma schreven in 1978 in het geschiedenisboek 'Tietjerksteradeel', dat in veel dorpen in Friesland de plaatselijke bevolking zich tussen de jaren 1150 en 1250 verplaatste naar hogere gronden. Dit werd veroorzaakt door de stijging van het (grond )water. Soms slaagde men er in binnen het dorp een hogere plek te vinden. Als dat niet lukte, vertrok men naar elders.

In de ons omliggende dorpen trok men ruwweg van het westen van Tytsjerksteradiel naar het oosten en hield men het oude bezit als hooiland aan(1). Dit is o.a. bekend van de dorpen Suwâld, Veenwouden, Hurdegaryp en Sumar. Bij de verplaatsing van de bevolking volgde meestal ook het kerkgebouw. Een belangrijk kenmerk van deze verplaatsingen was dat het gebouw dan naar een hoger deel van de eigen kerkkavel verplaatst werd.

Hiernaast staat een kaartje van de situatie in Suwâld. De pijl geeft de verplaatsing van de kerk op de kerkkavel weer. Deze verplaatsing uit de middeleeuwen was rond 1900 via de oude overlevering nog bekend bij de Suwâldsters. 

Vaak heb ik gedacht:” Zou Garyp rond het jaar 1200 ook naar hogere grond verplaatst zijn?”. Geregeld heb ik gezocht naar sporen van een vroegere kerk, als er weer een perceel grond tussen de huidige Petrustsjerke en het Prinses Margrietkanaal over de kop ging. Dit leverde niets op, want het blijkt dat de situatie vroeger   verrassend genoeg  , heel anders in elkaar heeft gezeten ...

Op 5 september 1871 stond in de Leeuwarder Courant een aankondiging. Hierin werd vermeld, dat in de Gariper dorpsherberg van M. van der Zee namens de erfgenamen van Douwe Walter Sibma zes percelen weiland en bouwland verkocht zouden worden(2).
Deze percelen lagen ongeveer in de huidige driehoek tussen Aldert Stenekes, het viaduct onder de snelweg bij Sigerswâld en installatiebedrijf Kobus.
Een van deze percelen werd aangeduid met de naam “Oud Kerkhof”(3). De akte van deze verkoping is tot op de dag van vandaag bij het kadaster te op te vragen. Het perceel van het ''Oud Kerkhof'' lag aan wat nu het weggetje De Broek is. Het “Oud Kerkhof´ is ergens na 1871 opgesplitst in drie delen. Het erf, waar tot voor kort Arend Loerts woonde, het weiland dat daar vanaf de weg gezien, rechts naast en achter ligt. En aan de overkant van de weg: het rechter deel van het erf van de familie Van der Bij met nog een stukje weiland te rechterzijde(4).
Laten we de situatie eens nader bekijken...

Als we op het kaartje kijken, valt als eerste op, dat het Oud Kerkhof en de huidige Petrustsjerke, zoals bij nagenoeg alle oude kerkverplaatsingen, precies op het oude, lange uitgestrekte kerkkavel van Garyp ligt. Deze kavel lag ongeveer tussen de Iniaheide en het Prinses Margrietkanaal in. Er heeft dus een verplaatsing van de kerk plaatsgevonden, en dus redelijkerwijze ook van het dorp. Er is nog meer waar te nemen.

Bij elk plan voor verkaveling richtte men zich vroeger, bij het trekken van de eerste lijn, op de kerktoren (kaartje: zie de zwarte stippellijn rechtsonder richting Iniaheide). De kerk kreeg vervolgens als eerste grond toegewezen. Die had immers opbrengsten uit de grond nodig om het kerkgebouw, de pastoor, de armen en de dorpsschool onderhouden. Dit is in onze situatie ook duidelijk te zien (onderste deel stippellijn).

Is er iets meer te zeggen over het tijdstip van deze verplaatsing?
Deze verhuizing heeft waarschijnlijk al ver voor het jaar 1200 plaats gevonden. Hier voor zijn een aantal argumenten aan te voeren. Aan de hand van stijlkenmerken en het feit, dat de oude Petrustsjerke van Garyp uit ''dowestien'' gebouwd was (kalkzandsteen), hebben Spahr en Ypma(5) vastgesteld, dat de kerk, die vóór de huidige Petrustsjerke op de zelfde plek aan het Tsjerkepaed heeft gestaan, tussen 1080 en 1140 gebouwd moet zijn. Verplaatsing moet dus ergens rond het jaar elfhonderd hebben plaats gevonden. Een oudere voorganger die op het 'Oud Kerkhof' heeft gestaan, moet dus redelijkerwijs ver voor het jaar 1100 gebouwd zijn.

En Sigerswâld?
De kerk van Sigerwâld moet wel gebouwd zijn, nadat de kerk van Garyp verplaatst is. Gezien de ligging van het ''Oud kerkhof'', kun je je namelijk goed voorstellen dat de kerk voordien óók voor de dorpsbewoners van Sigerswâld dienst heeft gedaan. Toen ze de nabij gelegen kerk gingen missen, is er een eigen kerk gesticht. Deze analyse sluit keurig aan bij de schatting van Spahr en Ypma. Zij schatten de stichting van de kerk van Sigerwâld namelijk tussen de jaren 1120 en 1160(6).

Samenvattend:
Uit het bestaan van het ''Oud kerkhof'' kunnen we dus een paar interessante conclusies trekken:
•    Het dorp Garyp is ongeveer rond het jaar 1100 naar hogere grond verplaatst.
•    Ongeveer 30 jaar later werd Sigerswâld vermoedelijk een zelfstandige parochie.
•    Garyp moet als kerkdorp al minstens 1000 jaar oud zijn.
•    Omdat de verkaveling van het dorp op de kerk gericht is, kan deze pas uitgevoerd zijn, toen de eerste kerk er al stond.

Wie nu over De Broek fietst, fietst dus over het terrein, waar in de Middeleeuwen de Gariper kerk heeft gestaan. Een groot deel van de oude Garipers woonden daar toen uiteraard ook bij hun kerk. Dat kun je je nu toch bijna niet voorstellen. Misschien komt er op het oudste terrein van de Gariper kerk nog eens iets boven de grond…..

Cees Blom
Reacties zijn altijd welkom: c.j.blom@ecma.nhl.nl

Bronvermelding:
1 Spahr en Ypma: Tietjerkstradeel blz 29 ev.
2 Leeuwarder Courant digitaal archief jaargang 1871.
3 Perceel Bergum C927, later opgesplitst in C1311 en C1312.
4 Met dank aan de heer De Beer van het gemeentearchief Burgum voor de omrekening.
5 J.J. Spahr van der Hoek en Y.N.Ypma: Tietjerkstradeel
6 Spahr en Ypma: Tietjerkstradeel blz 180.